Monnikenwerk
Zelden staan we stil bij de oorsprong van de letters, tekens en symbolen die we dagelijks gebruiken. Eeuwen geleden waren het middeleeuwse monniken die zorgden voor het verspreiden van kennis door in scriptoria manuscripten over te schrijven. Om teksten beter leesbaar te maken, ontwikkelden ze handschriften en leestekens. Met illustraties maakten ze teksten beter begrijpbaar. Dit ‘monnikenwerk’ is de bakermat van de meeste moderne schriftvormen en illustratie. Tegenwoordig is dit het werk van grafisch ontwerpers.
Vanuit een passie voor deze gedeelde geschiedenis maakte Graphic Matters de oorsprong en waarde van het (hand)schrift beleefbaar in een interactieve installatie. Een project dat zich, net zoals de monniken, inzet voor de minder kansrijken in onze maatschappij.
Visueel onderzoek door Autobahn | Beeld: Een monnik werkt aan een scriptorium
Ontwerpstudio Autobahn dook in de geschiedenis van het schrift, kalligrafie, scriptoria en schrijftafels. “Wat Autobahn typeert is het werken vanuit materialiteit. Zeker bij zo’n installatie moet je daar aan denken. Ik vind het gaaf om letters, die je normaal gesproken op papier of op een scherm ziet, tastbaar te maken door ze te vertalen naar een ruimtelijk object”, vertelt Rob Stolte van Autobahn.
“Ik vind het gaaf om letters, die je normaal gesproken op papier of op een scherm ziet, tastbaar te maken door ze te vertalen naar een ruimtelijk object”
– Rob Stolte, Autobahn
Van ontwerp naar ruimtelijk object
Er werd een meubel ontworpen waarin het woord ’SCRIPTORIUM’ is verwerkt. Middeleeuwse fractuur letters, lang met weinig tussenruimte, dienden als inspiratie. Rob: “Ik heb een letterbeeld gemaakt, wat zorgt voor een gevoel van privacy wanneer je aan het Scriptorium zit. Omdat je er doorheen kunt kijken, ben je je wel bewust van de omgeving.”
Meubelmaker Marc Spaapen vertaalde het ontwerp van Autobahn naar een ruimtelijk object. Hiervoor gebruikte hij een computergestuurde CNC-frees waarmee de lettervormen in zwart MDF werden uitgevoerd: een licht materiaal dat ervoor zorgt dat de installatie snel op- en afgebouwd kan worden, en compact te vervoeren is.
Scriptorium | Foto door Rob Lipsius
Een werkstuk in eigen handschrift
Het reizende Scriptorium verzamelde van augustus tot november 2021 duizend handschriften. In kloosters, bibliotheken en tijdens evenementen als Dutch Design Week doneerden deelnemers van alle leeftijden en achtergronden hun handschrift. Dit bracht allerlei verhalen en reacties los.
Zo was er een man die Huis 73 in ’s-Hertogenbosch binnenliep met uitgebreide letterstudies die hij thuis had voorbereid. Bij Boekhandel Berne kwam een hele schoolklas op bezoek. In Eindhoven bewonderden duizenden bezoekers Scriptorium in de Sint Catharinakerk tijdens Dutch Design Week. En er was een groep studenten die hun werkstuk wilden inleveren in hun eigen digitale handschrift. Wat zou de juf daar van denken?
Een Dutch Design Week bezoeker ‘doneert’ zijn handschrift in de Sint Catharina Kerk in Eindhoven | Foto door Britt Roelse
Elke deelnemer liet 26 letters, 10 cijfers en 4 leestekens achter op speciaal gecodeerde vellen. Voor de uitvoering had men keuze uit verschillende schrijfmaterialen, waardoor het schrift een eigen karakter kreeg. Dankzij een automatisch proces ontwikkeld door Handpicked agencies werd ieder verzameld handschrift omgezet in een digitaal lettertype. Via een persoonlijke code konden deelnemers dit downloaden op de Scriptorium website en voor eigen gebruik toepassen bij tekstverwerking of webontwerp.
Manus Brabantiae
De verzamelde handschriften zijn door Autobahn gebruikt voor het ontwerp van het lettertype ‘Manus Brabantiae’. Dit was geen gemakkelijke taak, want hoe maak je van duizend handschriften een nieuw eenduidig lettertype? De handschriften zijn eerst verdeeld in vijf soorten; expressief, kinderlijk, onderkast, kapitaal en onvolledig. Vervolgens bood Handpicked agencies wederom de helpende hand. Door per karakter de middellijn te berekenen, ontstond een uniform uitgangspunt voor alle lettertekens.
Vervolgens plaatste Autobahn alle karakters van de soorten onderkast en kapitaal handmatig over elkaar, en werd ook hier het gemiddelde van bepaald. Niet geheel verrassend had deze gemiddelde letter veel weg van een onderwijzershandschrift. Het waren immers de monniken die ons schrijfonderwijs ontwikkelden.
Ondanks dat we minder met de hand schrijven, blijkt dit aangeleerde schrift nog steeds te herleiden. Al wijken sommige mensen hier behoorlijk van af. De laatste artistieke slag in de ontwikkeling van de Manus Brabantiae werd gemaakt door dit gemiddelde schrift te koppelen aan de drie meest gebruikte pennen uit de installatie; de kroontjespen, de marker en de vijf lijnen pen. Zo ontstond een lettertype in 3 gewichten.
De evolutie van ‘Manus Brabantiae’. Bovenaan de gedoneerde letters over elkaar heen. Vervolgens de gemiddelde middenlijn van elke letter. Dan het uiteindelijke font in 3 brushes.
Straatkrant Sammy
Maar hoe zet dit project zich in voor de minder kansrijken? Autobahn werkte samen met de Zuid-Nederlandse Straatkrant ‘Sammy’. Dit maandelijkse magazine heeft een kenmerkende vormgeving die met de toevoeging van het lettertype nog meer karakter heeft gekregen. Vanaf april 2021 wordt Manus Brabantiae exclusief gebruikt voor streamers (quotes bij interviews) in Sammy. Zo geeft het geïnterviewden een eigen stem.
Verbinding op meerdere niveaus
In het project komen erfgoed, design, taal en technologie samen dankzij samenwerking met verschillende (Bredase) bedrijven. De meerwaarde van het project is de verbinding die op verschillende niveaus plaatsvindt. Verbinding met jezelf, door een contemplatief moment waarin deelnemers bewust bezig zijn met hun eigen creativiteit. Verbinding met anderen door via een computerscript letters samen te voegen.
Maar ook verbinding door de verhalen van deelnemers. Zo vroeg een Duitse dame of het handschrift van haar overleden vader gedigitaliseerd kon worden, ontwikkelden kinderen hun eigen geheimschrift, typten studenten werkstukken in hun eigen handschrift, en was er een vrouw die de maandelijkse handgeschreven brieven aan haar moeder nu uittypt zonder de persoonlijke karakter te verliezen.
Manus Brabantiae getypt in kroontjespen. Dit zijn de eerste woorden die ooit in het Nederlands zijn opgeschreven. Dit gebeurde rond 1075 door een monnik in een klooster in Kent (Engeland). Vertaald betekent het ‘alle vogels zijn al nesten begonnen, behalve jij en ik; Waar wachten we nog op?’
